Sovyetler Birliği’nin kendi kültürüne ait olmayan sanat eserlerine karşı katı uygulamaları vardı. Bilhassa Soğuk Savaş’ın ilk döneminde Batı menşeili yeni filizlenen caz ve rock’n roll kayıtlarının dağıtımına ve dinlenmesine getirilen yasaklar, Sovyet toplumunu çağın hareketlerini takip etmekten alıkoymuştu. Düşmanın, yahut Birlik’e ihanet eden vatan hainlerinin müziğiydi bunlar. Rus Devrimi sonrasında ülkeden göç eden müzisyenler Pjotr Leschenko ile Alexander Vertinsky de yasaktan nasiplerine almışlardı örneğin. Heyhat müzik aşkı, tüm engellere rağmen direnmenin bir yolunu buldu.
1946 senesinde Ruslan Bugaslovski ile Boris Taigin adlı iki müzik tutkunu, bu yasaklara karşı kendi müzik dağıtım yöntemlerini geliştirdiler. Kaçakçılardan yasadışı yollarla ellerine ulaşan sesleri kullanılıp atılmış röntgen filmleri üstüne yeniden kaydettiler. Tüm süreç “kendin yap” usulü gelişti, eski gramofonları başka parçalarla birleştirip kendi ses kayıt cihazlarını inşa etmişlerdi. Röntgen filmleri ise kayıt cihazında rahatlıkla işlenebilecek bir materyalden yapılmıştı ve üstüne -düşük kalitede de olsa- ses kaydetmek için idealdi.
Böylece devrim sonrası yurtlarını terk eden Leschenko, Vertinsky gibi müzisyenlere ilaveten Elvis Presley, The Beatles, The Rolling Stones, Ella Fitzgerald gibi sayısız efsane isim kaçak yollarla Sovyet vatandaşlarına el altından ulaşmaya başladı. Bir kafatasının röntgen filminden Charlie Parker dinleyebiliyor, kırık bir belkemiğinin röntgeni plakçalarınızda dönerken bir Broadway gösterisine kulak verebiliyordunuz. İki müzik tutkunu tarafından başlatılan bu korsan uygulamanın zamanla insanlar içine yayıldığını ve yaklaşık 20 yıl boyunca kendine has bir yeraltı kültürü yarattığını da ekleyelim. Bu kültürün yaratıcılarından Bugaslovski ise yasadışı çabaları yüzünden iki kere hapse düştü.
Roentgenizdat (çev: kemik müziği) adlı bu yeraltı kültürünün global çapta keşfedilmesi ise müzisyen Stephen Coates‘un grubu The Real Tuesday Weld ile 2013’te konser vermek için ziyarete gittiği St Petersburg’daki bir bit pazarını ziyaret etmesiyle mümkün oldu. Bir tezgahta karşısına çıkan, uzunçalar plak ebatlarında kesilmiş röntgen filminin hikayesini anlamaya çalışan Coates, araştırmaları sonucunda önce şoke oldu, ardından bu kültürü daha fazla insanın bilmesi gerektiğine karar verdi. Böylece bu enteresan dönemin tarihine değinen kitabı X-Ray Audio: The Strange Story of Soviet Music on the Bone 2015’te yayımlandı. Coates’un bu kapsamda yaptığı TedX konuşmasını hemen aşağıda bulabilirsiniz.
Coates’un röntgen plaklar üstüne mevzubahis buluşunu ses sanatçısı ve araştırmacı Aleksander Kolkowski ile gerçekleştirdiği, röntgen plakların hikayesini anlatıp katılımcılara canlı dinlettiği bir turne takip etti. Turneden arda kalanlardan ise X-Ray Audio Project adlı sergi ortaya çıktı. Günümüzde bu sergiye ait fotoğraflar ile plakların ses kayıtlarına serginin internet sitesinden erişilebiliyor.
Projeye ilişkin kısa bir belgesel de hazırlandı, iyi seyirler.
Proje ve röntgen plaklar hakkında daha fazla bilgi için:
Resmi Site: Tık.
NPR: Tık.
The National Geograohic: Tık.
The Guardian: Tık.
Wikipedia: Tık.
